بررسي انتقادي انديشه لاك

بررسی انتقادی مبانی سیاست در

اندیشه جان لاک

٨٨/١١/ ٨٨ تاریخ تأیید: ٣ /٩/ ت اریخ دریافت: ١٨

حقوق طبیعي، قرارداد اجتماعی، تجربه گرایي.

سال دوازدهم/ شماره چهل و هشتم / زمستان 88

جان لاك در سال ١۶٣٢ در یك خانواده

پیوریتن در انگلستان به دنیا آمد . پدربزرگ

او تولید كننده پوشاك بود كه توانست ثروتي

به هم زده و خانواده اش را در ردیف

كارفرمایان سرمایه دار و خرده مالكان تاجر

قرار دهد . پدرش وكیل دادگ ستري و عضو مجلس

عوام بریتانیا بود.

لاك علاوه بر مطالعات فلسفي رایج در

آكسفورد، در زمینه پزشكي نیز به صورت

حرفه اي تحصیل كرد . عمل جراحي موفقیت آمیز او

بر روي لرد آشلي، منجر به صمیمیت پایداري

میان آن دو شد كه تأثير بسیاري در افكار و

زندگي سیاسي لاك بر جاي گذاشت. آشلي

(شافتسبري)، بنیان گذار حزب ویگ بود كه در

آن دوران، جریان سیاسي مهمي محسوب مي شد .

مخالفت هاي او با چارلز اول و جیمز دوم منجر

به بركناري او از مناصب دولتي و تبعید به

هلند شد . مشاور معتمد او، یعني لاك نیز به

دنبال او در تابستان ١۶٨٣ مجبور به جلاي وط ن

شد. اقامت او در هلند، فرصتي بود تا به

تألیف و جمع بندي یادداشت هاي خود بپردازد .

آثاري كه بعد از انتشار، جایگاه تاريخي

پیدا كرد.

در این سال ها در هلند، شرایط مناسبي از

نظر آزادي و همزیستي مذهبي برقرار بود؛ لذا

بسیاري از متفكران اصلاح طلب و معترضان مذهبي

كه در مناطق مختلف اروپاي كاتولیك با مشكل

روبه رو بودند، به آن جا پناه مي بردند .

اولویت اول هلندي ها در این دوران رشد تجارت

و رونق اقتصادي در رقابت با دیگر كشورهاي

اروپایي بود . آا در عمل نشان داده بودند

كنار گذ اشتن حكومت هاي متمركز فئودالي و

كاتولیك و برق راري آزادي و مداراي نسبي،

كمك شایاني به پیشبرد این هدف خواهد كرد.

در پي انقلاب ١۶٨٨ پس از روي كار آمدن

بررسی انتقادي مبانی سیاست در اندیشه جان لاك

طرف داران محدودیت سلطنت و اطمینان لاك از

امنیت جاني، به انگلستان برگشت و همراه و

مشاور لرد سامرز جانشين شافتسبري و رهبر حزب

ویگ گردید و مجدداً برخي از من اصب دولتي را

پذیرفت. در سال ١۶٨٩ سه اثر تاريخي و مهم

از تدوین دو رساله درباب حكومت، همان طور كه

خود در پیشگفتار اثر بیان مي كند، توجیه

فعالیت هم فكرانش علیه اندیشه برتري پادشاه

بر پارلمان و مشخصاً توجیه انقلاب ١۶٨٨

انگلستان و تثبیت تاج و تخت ویلیام اورانژ

به 􀐴 در نظام جدید سلطنت مشروطه بود كه عملا

نتیجه رسید . او در پانزده سال آخر عمر در

نقش یك متفكر تأثيرگذار بر حیات فكري و

سیاسي انگلستان سایه افكند، لكن این

تأثيرگذاري به بریتانیا محدود نشد و به

تدریج، سراسر اروپا و آمریكاي جدید را فرا

گرفت.

تحولات سیاسي انگلستان در زمان لاك با

لایه هاي عمیق تري از تحولات فكري همراه بود كه

د در اروپا در 􀐅 در مقطع گذار از سنت به تجد

حال وقوع بود . امواج پرانرژي اومانیسم،

اصلاح طلبي دیني و پیشرفت خواهي دنیاطلبانه

كه با رشد تجارت آزاد توأم شد - در حال

پیشروي بود. در این میان، لاك، یكي از

برجسته ترین اندیشمندان و نظریه پردازان در

تئوریزه كردن این حركت بود . افكار او در

زمینه محدود كردن قدرت پادشاهان و دفاع از

حقوق و آزادي هاي اقت صادي و مداراي مذهبي نه

تنها در انگلستان، بلكه در سراسر اروپا و

به طور كلي، تاریخ تفكر سیاسي مغرب زمين از

آن دوران تاكنون سرمشق قرار گرفته است .

تأثير اندیشه هاي سیاسي او در باب بنیاد

سال دوازدهم/ شماره چهل و هشتم / زمستان 88

دولت و نظریه كارگزاري و آراء او در باب

جدایي دین و دولت در تفكر لیبرال و ت أثير

اندیشه هاي اقتصادي او بر فیزیوكرات ها و

رواج سرمایه داري و اقتصاد بازار به روشني

قابل مشاهده است.

گذشته از آراء سیاسي و اقتصادي، در

زمینه فلسفه و معرفت شناسي هم اثر مهم او

نقطة عطفي در روند ،« جستاري در فهم بشر »

گسترش تجربه گرایي در مقابل عقل گرایي اس ت كه

تأثير آن در اندیشه هاي باركلي و هیوم و

دیگران به خوبي نمایان است . بي جهت نیست كه

او را یكي از خوش اقبال ترین فیلسوفان

برشمرده اند كه آراء او در زمان حیاتش و نیز

پس از آن همواره در غرب مورد توجه بوده و

از او به نیكي یاد شده است.

یكي از دلایل این خوش اقبالي، رویة شدیداً

احتیاط آمیز و گاهي پنهان كاري و دولو سخن

گفتن او در بیان نظریاتش بوده است . لاك به

خوبي مي دانست چه سخني را در چه وقت به میان

آورد و در سخنانش از چه كساني یاد كند .

براي مثال با این كه جهت گيري و عمق دیدگاه

او درباره حقوق طبیعي سنت گریز ا ست و در

طیف نوگرایاني مثل هابز قرار مي گيرد، اما

بیشتر مایل است در این رابطه از ریچارد

سنت آباي كلیسا و فلسفة مدرسي قرار داشت،

یاد كند و از مشابهت هاي ظاهري در موارد

جزئي با آراء او به خوبي بهره بگيرد و موارد

اختلافي را مسكوت بگذارد، اما از هابز

سنت شكن و جسور كه بیان صریح افكار او

دردسر آفرین است با وجود تأثيرپذیري

فراوان نام نمي برد.

لاك، مكرراً سعي كرده است آراء سیاسي اش را

مستظهر به نصوص كتاب مقدس بگرداند تا حسن

د به ظواهر شرع را به خود 􀐟 ظنّ مخاطبان مقی

بررسی انتقادي مبانی سیاست در اندیشه جان لاك

برانگیزاند؛ ولو این امر به صورت گزینشي و

گاهي بریده از سیاق و فضاي متن انجام

􀐟 مي گرفت، لكن خوشایندي نتایج و همراهي جو

زمانه، مانع از این بود كه بررسي جامعي

براي كشف میزان انطباق این استنتاج ها با

نصوص و احیاناً وارسي شواهدي از متون كه

مخالفان مي توانند به آن تمسك كنن د، صورت

بگيرد. گاهي نیز توریه و به كارگيري واژگان

این رویة احتیاط آمیز لاك باعث شده است

تحلیل گران آثار او به دوگانگي هایي برخورد

كنند كه تفسير عبارات او و بيرون كشیدن مراد

واقعي او را مشكل مي سازد. آنان به وجود

آشفتگي ها و ابه اماتي كه لاك، تلاش لازم و كافي

براي رفع آا و ارائه منسجم افكار خود به

عمل نیاورده، اذعان دارند.

این دو گانگي میان اندیشه و عمل لاك نیز

قابل مشاهده است . براي مثال، حمایت از

آزادي هاي مدني و حقوق انساني از یك طرف كه

لاك در این چهره بیشتر معرفي شده است و

همراهي هاي فعال و غيرقابل پرده پوشي او با

حركت هاي استعماري و حتي برده داري از سوي

رین او 􀐟 دیگر چگونه همخواني دارد؟ مفس

پاسخ هاي مختلفي به این سؤال داده اند كه

لابه لاي مقاله، برخي از این ابهامات و

دوگانگي را بیان خواهد نمود.

عمل لاك به منزله كار پزشك با تجربه اي است

كه براي درمان درد بیمار خود (جامعه

انگلستان)، داروي تلخي (نسخة هابز ) را در

پوشش شيرین و مخاطب پسند (سرمشق هوكر ) به

خود او مي دهد. البته تحولات بعدي زمانه،

فرصت كافي در اختیار پيروان فكري او قرار

داد تا عناص ر اصلي این تفكر را بي پروا و

با استدلال هاي یكدست تر عرضه و مغز را از

سال دوازدهم/ شماره چهل و هشتم / زمستان 88

پوسته جدا كنند.

اهمیت لاك در پي ریزي اصول تفكر لیبرالیسم،

منحصر به دیدگاه هاي سیاسي و اقتصادي او

نیست. فلسفه تجربي او یكي دیگر از اركان

فكري این مكتب را استحكام بخشیده است . گرچه

امثال بیكن و هابز در این زمینه از او

سبقت داشته اند، اما او نخستين كسي است كه با

نگاه بنیادي تر و جامع نگري بیشتر، سنت

تجربه گرایي انگلستان را استوار مي سازد. لذا

،« جستاري در فهم بشر » تاریخ انتشار كتاب

نقطه آغاز دوره تفكر تجربي در غرب جدید

قلمداد شده است.

لاك براي رهایي از متافیزیك حاكم بر

فلسفه مدرسي و تخریب پشتوانة اصلي عقاید

سنتي و زمینه سازي براي تأسیس یك نظام فلسفي

جدید، اولين قدمي كه در این كتاب بر

مي دارد، این است كه تأكید مي كند همه

معلومات ما اكتسابي است و مواد و مصالح

معرفت بشري، برگرفته از تجربه است . مقدم بر

آن چیزي به عنوان اصول فطري در صقع نفس

انسان وجود ندارد . در آن زمان از اصول

فطري، بیشترین استفاده براي توجیه عقاید

دیني و اخلاقي پایة تفكر سنتي صورت مي گرفت؛

زیرا این اصول به عنوان دفینه هاي پایدار

در نفس انسان كه توسط خداوند تثبیت شده

است قابل مناقشه و پرسش نبود . لاك، ابتدا

باید این سد بزرگ را از سر راه بر مي داشت.

ت 􀐟 جاي گزیني تجربه و احساس فردي به جاي مرجعی

سنت ها و عقاید تثبیت شده، كمك شایاني به

روح فردگرایي و تكثر و تساهل در تفكر

لیبرال مي نماید. لاك در انكار اصول فطري و

اثبات اكتس ابي بودن همة معلومات انسان این

بررسی